शिक्षक
शिक्षक अर्थात गुरु शब्द आफै मा कति पवित्र छ |कति आदर योग्य शब्द छ| गुरु हाम्रो जिबन को त्रेस्रो भगवान का रुप मा चिन्दछौ | गुरु जसको अर्थ ‘गु’ भन्नाले अन्धकार र ‘रु’ को अर्थ तेज भन्ने बुझिन्छ | त्यसैले गुरु भन्नाले अन्धकार बाट तेज वा उज्यालो तर्फ लैजाने भन्ने बुझिन्छ | हामि शिक्षक लाइ शिक्षण पेशा गर्ने एउटा कर्मी मात्र सोच्ने गर्दछौ | शिक्षक को शाब्दिक अर्थलाइ विभाजन गरि हेरियो भने ‘शि’ को अर्थ शिखर , ‘क्ष’ को अर्थ क्षमा र ‘क’ शब्द को अर्थ कमजोरी दुरी गर्ने व्यक्ति भन्ने हुन्छ | अर्थात समीष्ठगत रुप मा भन्नु पर्दा शिखरको उचाई सम्म पुग्ने र क्षमा गर्दै कमजोरी दुरी गरि सफल जीवन यापन गराउने व्यक्ति भन्ने बुझिन्छ |
सामान्यतया शिक्षकलाइ राष्ट्रिय पाठयक्रम प्रारूप २०६३ का अनुसार “ शिक्षक सूचना प्रवाहकर्ता, प्र्वार्धनाकर्ता, बिद्यार्थीसंग सहकार्य गरि सिक्ने र सिकाइ संस्कृतिको खुल्ला वातावरण सिर्जना गर्ने व्यक्ति हो | या आधारभूत शिक्षा पाठयक्रम २०६९ का अनुसार सिकाइ सहजिकरण प्रक्रियाको सहजकर्ता, उत्प्रेक र खोजकर्ता हो | या शिक्षा एन २०२८, ले भने जस्तै शिक्षक विद्यालयको अध्यापक हो |”
नेपालको राज्यब्यबस्थापक को बुझाइ यो भन्दा गहिरो हुन् सक्दैन | यहा शिक्षा क्षेत्र को लगानी कुल लगानी को 16 % भन्दा बढी हुन्छ | तर प्रतिफल सधै ३-४ प्रतिशत मा सिमित हुन्छ | यसो हुनु मा शिक्षक दोसी र शिक्षक कै गल्ति देखाइन्छ | बर्तमान शिक्षा मन्त्रि देखि लगाएत शिक्षा क्षेत्र का सरोकार व्यक्ति र देश को कानुन मै शिक्षक लाइ सिर्फ अध्यापक भन्ने मात्र बुझाइ राखिन्छ | अनि कहा बाट बदलाप आउछ | के शिक्षक मात्र दोषी हो त ?
शिक्षक लाइ गुरु को दर्जा जबसम्म दिईदैनन् र कानुन ले सम्मान गर्दैन तब सम्म कुनै परिवर्तन हुन्छ भन्ने कुरा को ग्यारेन्टी हुदैन | नेपालि ले नदेखेको एउटा सत्य के हो भने समाज शिक्षक बिना बदलिन्छ भन्नु र शिक्षक को सहभागिता बिना सस्कार बसाल्न सकिन्छ भन्नु अति नै मुर्खापन हो |
देश का बलिया खम्बा युवा हरु नै हो तर युवा भित्रको सस्कार, सोच र बानि को बिकास शिक्षक बाट नै हुने गर्दछ | नेपालको कानुन र सरकार ले शिक्षक लाइ सबै भन्दा तल्लो स्तर को मुल्याकन गरेको पाइन्छ | राज्य ले नै उपेक्षा गरेको पेशा शिक्षक बनेको छ |
एउटा शिक्षक ले आफ्नो जिबन काल मा अध्यापन गरिरहदा धेरै बिध्यार्थी हरु लाइ शिक्षण गरिसकेको हुन्छ | ति बिध्यार्थी हरु कोहि निजामति कर्मचारी, आर्मी, प्रहरी, डाक्टर, इन्जिनियर , नेता मन्त्रि, रास्ट्रपति सम्म हुने ब्यबस्था छ | तर शिक्षक त्यहि एकै स्थान मा रहेर शिक्षण गरिरहेको छ | जति सुकै टाढा बगेर गए पनि हिमनदी को मुहान हिमकुण्ड नै हो | हिमाल नै हो | त्यसै ले गुरु को चेला संसार जिते पनि चेला चेला नै हो | यदि कोहि बिद्यार्थी कुनै देश को रास्ट्रपति नै भए पनि आफुलाई अध्यापन गरेको गुरु को चेला चेला नै हो | त्यो रास्ट्रपति सम्म पुगेको व्यक्ति ले आफ्नो गुरु देखे पछी रोकिनु पर्छ | झुक्नु पर्छ | आदर गर्नु पर्छ | बाटो छोडिदिनु पर्छ | गुरु लाइ सम्मान गरि राख्नु पर्छ | जब गुरु लाइ सम्मान गरिदैन | मान मर्यादा राखिदैन भने त्यो समाज पतित, भ्रष्ट्र, बिनाश र सर्वस्व गुम्दै गरेको समाज बन्छ | विश्वका कैयौ देश हरु को बिनास जुन सुकै कारण भएता पनि वास्तविक कोर कुरा शिक्षक प्रति को असम्मान , अपहेलना र तिरस्कार नै हो | जुन देश को कानुन र सरकार ले शिक्षक को अपमान गरेको छ त्यो देश मा कुसस्कार, अयोग्य नागरिक निर्माण हुने गर्दछन |
शिक्षा मंत्री लगाएत केहि विद्वान हरु को भनाइ छ | शिक्षक ले राजनीति गरे कारबाही गर्नु पर्छ | यस बिषय ले खुब चर्चा पाएको छ | वास्तविक सत्य त्यहि हो त ? शिक्षक ले राजनीतिक गर्न छोडे देखि लुट भ्रष्ट्र फटाहा खराब दलाल हरु को हातमा देशको राजनीति पुगेको छ | जसको कारण देशमा असल नेता नेता नभएर दलालहरु भएका छन् | ति दलालले बनाएको कानुन, ति दलालले सिकाएको बाटो, आदर्श कर्मचारी लाइ पनि दलालीकरण गरि भ्रष्ट्र बनाइ सकेको इतिहास साची छ | आदर्श शिक्षक ले शिक्षण छोडेर गरेको राजनीति मा कति आदर्श लुकेको देखिन्थ्यो | यदि देश सुधार गर्ने हो भने निम्न काम गर्न जरुरि छ :
क) देश को राजनीति पद धारण गर्न अनिवार्य सामुदायिक बिद्यालय मा १० बर्ष वा निजि बिद्यालय मा १५ बर्ष शिक्षण गरेको व्यक्ति मात्र प्रत्येक्ष जनप्रतिनिधि वा मंत्री हुने ब्यबस्था गरिनु पर्छ | वा कुनै पनि सामाजिक कार्य मा २० वर्ष कार्य अनुभव गरेको व्यक्ति हुनु पर्छ |
ख) शिक्षक अर्थात गुरुले आफ्ना बिध्यार्थीहरुले बयस्क भएर सार्बजनिक पद धारण गरि कुनै गल्ति गरेको भए एक झापड हान्न, सम्झाउन सम्म पाउनु पर्ने र हरेक गल्ति पछी को सजाय भोगीसके पछी गुरुको कन्फरमेशन पत्र शिक्षकबाट लिनु पर्ने अदालत मा पेश गर्नु पर्ने ब्यबस्था गरिनु पर्ने |
ग) देशको सार्बजनिक पद धारण गरेको व्यक्तिले प्राप्त गर्ने कुनै पनि पुरुस्कार वा सम्मान चाहि सो व्यक्ति ले चाहेको शिक्षक अर्थात गुरु बाट नै ग्रहण गरिनु पर्ने |
घ) शिक्षक वा गुरुको लागि उच्च सम्मान गर्दै हरेक ठाउ मा पहिलो दर्जा दिईनुपर्ने |
ङ) हेल्थ वर्कर को एच(H) भएको लोगो जस्तै शिक्षकहरु को लागि टि (T) लोगो अनिवार्य हुनु पर्ने |
च) शिक्षकलाइ राज्यले यातायात र आवास को ब्यबस्था बिद्यालय हाता भित्र नै गरिदिनु पर्ने |
शिक्षक मानव सभ्यता को मानव निर्माण गर्ने व्यक्ति हुन् | एक देश का युवा ले के बन्ने र कुन बिषय मा केन्द्रीत गर्ने भन्ने कुरा शिक्षक लाइ निर्देशित गर्न दिइयो भने केहि वर्ष मै त्यो देश का युवा त्यहि बिषय मा केन्द्रीत हुन्छन | राजनीति नै सबथोक भन्ने हरुले शिक्षक लाइ एक भएर देश को मूल उद्हेश्य लाइ केन्द्रित् गरि शिक्षण गर्न भन्नु पर्छ | जोन एडम्स ले शिक्षक भनेको मानवको निर्माता मानेका छन् | त्यसै गरि वाइल्ड ले शिक्षक भनेको बच्चा लाइ खुशी राख्ने व्यक्ति भनेका छन् | यदि बालक असन्तुष्ट छ वा भविष्यमा बेखुशी छ भने शिक्षक वा गुरु को सरहण को कमि भएको भन्ने बुझ्नु पर्छ |
त्यस्तै रुसो ले बिध्यर्थिको पन्ना पन्ना पढ्ने व्यक्तिको रुपमा हेरेका छन् | दार्शनिक प्लेटो का अनुसार शिक्षक ले बिध्यर्थिको प्रकृति थाहा पाउने व्यक्ति भनेको छन् | नेपाल मा केहि नीति निर्माता प्रकृतिवादी चिन्तन बाट गुज्रेको हुदा शिक्षक लाइ यति संकुचित, साघुरिएको र हेपिएको पद बाट हेरिएको छ | बर्तमान शिक्षा मन्त्रि देखि लिएर केहि विद्वान को सोच त्यहि प्रकृतिवादी सोच कै उपज हो | शिक्षक प्रक्रितिवादिले भनेको जस्तो एउटा अध्यापक र अवलोकन कर्ता मात्र नभएर देश कै प्राकृतिक सरचाना निर्माण गर्ने आधार हो भन्ने बुझन पर्छ |
बिकास को अभाव मा बाचेका हामि जस्ता देश हरु ले शिक्षक लाइ साघुरो तरिकाले बुझ्नु अत्यन्तै ठुलो भुल हो |
जोहन डिवे ले शिक्षक लाइ बालबालिकालाई जीवन को जटिल क्षणमा निर्देशन दिने व्यक्ति को रुपमा हेरेका छन | उनका अनुसार “शिक्षक एउटा असल मित्र हो , शिक्षक एक दार्शनिक हो र एक पथापर्दशक हो | शिक्षक शिक्षाको त्रिपक्षीय प्रक्रिया शिक्षक, बिध्यार्थी र सामाजिक वातावरण को एक ससक्त पक्ष हो | त्यसो त मा जन्म देखि क्रोर्को हुदै चिहान सम्म हुने सिकाइमा मदत गर्ने, आफु भित्रको मान्छे चिनाउने व्यक्ति नै गुरु अर्थात शिक्षक हुन् |
आजभोली धेरै ठाउमा लेखिएको देखिन्छ “शिक्षक उड्यो भने बिध्यार्थी दौडिन्छ | शिक्षक दौडियो भने बिध्यार्थी हिड्छ | शिक्षक हिड्यो भने बिध्यार्थी बस्छ | शिक्षक बस्यो भने बिध्यार्थी सुत्छ | शिक्षक सुत्यो भने बिध्यार्थी मर्छ |” त्यसैले शिक्षक सधै उड्नु पर्छ किन कि बिध्यार्थी दौडिन्छ | र दौडिएका बिध्यार्थी बाट देश बन्छ | शिक्षक लाइ उदाउने वातावरण राज्य बाट गरिनु पर्छ | विभिन्न शास्त्र मा भनिएको हुन्छ | संस्कृत श्लोक मा
“गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्बिष्णु: गुरुर्देवो महेश्वर: |
गुरु:साक्षात पंर ब्रम्ह तस्मै श्री गुरवे नम: ||”
सामान्यतया शिक्षकलाइ राष्ट्रिय पाठयक्रम प्रारूप २०६३ का अनुसार “ शिक्षक सूचना प्रवाहकर्ता, प्र्वार्धनाकर्ता, बिद्यार्थीसंग सहकार्य गरि सिक्ने र सिकाइ संस्कृतिको खुल्ला वातावरण सिर्जना गर्ने व्यक्ति हो | या आधारभूत शिक्षा पाठयक्रम २०६९ का अनुसार सिकाइ सहजिकरण प्रक्रियाको सहजकर्ता, उत्प्रेक र खोजकर्ता हो | या शिक्षा एन २०२८, ले भने जस्तै शिक्षक विद्यालयको अध्यापक हो |”
नेपालको राज्यब्यबस्थापक को बुझाइ यो भन्दा गहिरो हुन् सक्दैन | यहा शिक्षा क्षेत्र को लगानी कुल लगानी को 16 % भन्दा बढी हुन्छ | तर प्रतिफल सधै ३-४ प्रतिशत मा सिमित हुन्छ | यसो हुनु मा शिक्षक दोसी र शिक्षक कै गल्ति देखाइन्छ | बर्तमान शिक्षा मन्त्रि देखि लगाएत शिक्षा क्षेत्र का सरोकार व्यक्ति र देश को कानुन मै शिक्षक लाइ सिर्फ अध्यापक भन्ने मात्र बुझाइ राखिन्छ | अनि कहा बाट बदलाप आउछ | के शिक्षक मात्र दोषी हो त ?
शिक्षक लाइ गुरु को दर्जा जबसम्म दिईदैनन् र कानुन ले सम्मान गर्दैन तब सम्म कुनै परिवर्तन हुन्छ भन्ने कुरा को ग्यारेन्टी हुदैन | नेपालि ले नदेखेको एउटा सत्य के हो भने समाज शिक्षक बिना बदलिन्छ भन्नु र शिक्षक को सहभागिता बिना सस्कार बसाल्न सकिन्छ भन्नु अति नै मुर्खापन हो |
देश का बलिया खम्बा युवा हरु नै हो तर युवा भित्रको सस्कार, सोच र बानि को बिकास शिक्षक बाट नै हुने गर्दछ | नेपालको कानुन र सरकार ले शिक्षक लाइ सबै भन्दा तल्लो स्तर को मुल्याकन गरेको पाइन्छ | राज्य ले नै उपेक्षा गरेको पेशा शिक्षक बनेको छ |
एउटा शिक्षक ले आफ्नो जिबन काल मा अध्यापन गरिरहदा धेरै बिध्यार्थी हरु लाइ शिक्षण गरिसकेको हुन्छ | ति बिध्यार्थी हरु कोहि निजामति कर्मचारी, आर्मी, प्रहरी, डाक्टर, इन्जिनियर , नेता मन्त्रि, रास्ट्रपति सम्म हुने ब्यबस्था छ | तर शिक्षक त्यहि एकै स्थान मा रहेर शिक्षण गरिरहेको छ | जति सुकै टाढा बगेर गए पनि हिमनदी को मुहान हिमकुण्ड नै हो | हिमाल नै हो | त्यसै ले गुरु को चेला संसार जिते पनि चेला चेला नै हो | यदि कोहि बिद्यार्थी कुनै देश को रास्ट्रपति नै भए पनि आफुलाई अध्यापन गरेको गुरु को चेला चेला नै हो | त्यो रास्ट्रपति सम्म पुगेको व्यक्ति ले आफ्नो गुरु देखे पछी रोकिनु पर्छ | झुक्नु पर्छ | आदर गर्नु पर्छ | बाटो छोडिदिनु पर्छ | गुरु लाइ सम्मान गरि राख्नु पर्छ | जब गुरु लाइ सम्मान गरिदैन | मान मर्यादा राखिदैन भने त्यो समाज पतित, भ्रष्ट्र, बिनाश र सर्वस्व गुम्दै गरेको समाज बन्छ | विश्वका कैयौ देश हरु को बिनास जुन सुकै कारण भएता पनि वास्तविक कोर कुरा शिक्षक प्रति को असम्मान , अपहेलना र तिरस्कार नै हो | जुन देश को कानुन र सरकार ले शिक्षक को अपमान गरेको छ त्यो देश मा कुसस्कार, अयोग्य नागरिक निर्माण हुने गर्दछन |
शिक्षा मंत्री लगाएत केहि विद्वान हरु को भनाइ छ | शिक्षक ले राजनीति गरे कारबाही गर्नु पर्छ | यस बिषय ले खुब चर्चा पाएको छ | वास्तविक सत्य त्यहि हो त ? शिक्षक ले राजनीतिक गर्न छोडे देखि लुट भ्रष्ट्र फटाहा खराब दलाल हरु को हातमा देशको राजनीति पुगेको छ | जसको कारण देशमा असल नेता नेता नभएर दलालहरु भएका छन् | ति दलालले बनाएको कानुन, ति दलालले सिकाएको बाटो, आदर्श कर्मचारी लाइ पनि दलालीकरण गरि भ्रष्ट्र बनाइ सकेको इतिहास साची छ | आदर्श शिक्षक ले शिक्षण छोडेर गरेको राजनीति मा कति आदर्श लुकेको देखिन्थ्यो | यदि देश सुधार गर्ने हो भने निम्न काम गर्न जरुरि छ :
क) देश को राजनीति पद धारण गर्न अनिवार्य सामुदायिक बिद्यालय मा १० बर्ष वा निजि बिद्यालय मा १५ बर्ष शिक्षण गरेको व्यक्ति मात्र प्रत्येक्ष जनप्रतिनिधि वा मंत्री हुने ब्यबस्था गरिनु पर्छ | वा कुनै पनि सामाजिक कार्य मा २० वर्ष कार्य अनुभव गरेको व्यक्ति हुनु पर्छ |
ख) शिक्षक अर्थात गुरुले आफ्ना बिध्यार्थीहरुले बयस्क भएर सार्बजनिक पद धारण गरि कुनै गल्ति गरेको भए एक झापड हान्न, सम्झाउन सम्म पाउनु पर्ने र हरेक गल्ति पछी को सजाय भोगीसके पछी गुरुको कन्फरमेशन पत्र शिक्षकबाट लिनु पर्ने अदालत मा पेश गर्नु पर्ने ब्यबस्था गरिनु पर्ने |
ग) देशको सार्बजनिक पद धारण गरेको व्यक्तिले प्राप्त गर्ने कुनै पनि पुरुस्कार वा सम्मान चाहि सो व्यक्ति ले चाहेको शिक्षक अर्थात गुरु बाट नै ग्रहण गरिनु पर्ने |
घ) शिक्षक वा गुरुको लागि उच्च सम्मान गर्दै हरेक ठाउ मा पहिलो दर्जा दिईनुपर्ने |
ङ) हेल्थ वर्कर को एच(H) भएको लोगो जस्तै शिक्षकहरु को लागि टि (T) लोगो अनिवार्य हुनु पर्ने |
च) शिक्षकलाइ राज्यले यातायात र आवास को ब्यबस्था बिद्यालय हाता भित्र नै गरिदिनु पर्ने |
शिक्षक मानव सभ्यता को मानव निर्माण गर्ने व्यक्ति हुन् | एक देश का युवा ले के बन्ने र कुन बिषय मा केन्द्रीत गर्ने भन्ने कुरा शिक्षक लाइ निर्देशित गर्न दिइयो भने केहि वर्ष मै त्यो देश का युवा त्यहि बिषय मा केन्द्रीत हुन्छन | राजनीति नै सबथोक भन्ने हरुले शिक्षक लाइ एक भएर देश को मूल उद्हेश्य लाइ केन्द्रित् गरि शिक्षण गर्न भन्नु पर्छ | जोन एडम्स ले शिक्षक भनेको मानवको निर्माता मानेका छन् | त्यसै गरि वाइल्ड ले शिक्षक भनेको बच्चा लाइ खुशी राख्ने व्यक्ति भनेका छन् | यदि बालक असन्तुष्ट छ वा भविष्यमा बेखुशी छ भने शिक्षक वा गुरु को सरहण को कमि भएको भन्ने बुझ्नु पर्छ |
त्यस्तै रुसो ले बिध्यर्थिको पन्ना पन्ना पढ्ने व्यक्तिको रुपमा हेरेका छन् | दार्शनिक प्लेटो का अनुसार शिक्षक ले बिध्यर्थिको प्रकृति थाहा पाउने व्यक्ति भनेको छन् | नेपाल मा केहि नीति निर्माता प्रकृतिवादी चिन्तन बाट गुज्रेको हुदा शिक्षक लाइ यति संकुचित, साघुरिएको र हेपिएको पद बाट हेरिएको छ | बर्तमान शिक्षा मन्त्रि देखि लिएर केहि विद्वान को सोच त्यहि प्रकृतिवादी सोच कै उपज हो | शिक्षक प्रक्रितिवादिले भनेको जस्तो एउटा अध्यापक र अवलोकन कर्ता मात्र नभएर देश कै प्राकृतिक सरचाना निर्माण गर्ने आधार हो भन्ने बुझन पर्छ |
बिकास को अभाव मा बाचेका हामि जस्ता देश हरु ले शिक्षक लाइ साघुरो तरिकाले बुझ्नु अत्यन्तै ठुलो भुल हो |
जोहन डिवे ले शिक्षक लाइ बालबालिकालाई जीवन को जटिल क्षणमा निर्देशन दिने व्यक्ति को रुपमा हेरेका छन | उनका अनुसार “शिक्षक एउटा असल मित्र हो , शिक्षक एक दार्शनिक हो र एक पथापर्दशक हो | शिक्षक शिक्षाको त्रिपक्षीय प्रक्रिया शिक्षक, बिध्यार्थी र सामाजिक वातावरण को एक ससक्त पक्ष हो | त्यसो त मा जन्म देखि क्रोर्को हुदै चिहान सम्म हुने सिकाइमा मदत गर्ने, आफु भित्रको मान्छे चिनाउने व्यक्ति नै गुरु अर्थात शिक्षक हुन् |
आजभोली धेरै ठाउमा लेखिएको देखिन्छ “शिक्षक उड्यो भने बिध्यार्थी दौडिन्छ | शिक्षक दौडियो भने बिध्यार्थी हिड्छ | शिक्षक हिड्यो भने बिध्यार्थी बस्छ | शिक्षक बस्यो भने बिध्यार्थी सुत्छ | शिक्षक सुत्यो भने बिध्यार्थी मर्छ |” त्यसैले शिक्षक सधै उड्नु पर्छ किन कि बिध्यार्थी दौडिन्छ | र दौडिएका बिध्यार्थी बाट देश बन्छ | शिक्षक लाइ उदाउने वातावरण राज्य बाट गरिनु पर्छ | विभिन्न शास्त्र मा भनिएको हुन्छ | संस्कृत श्लोक मा
“गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्बिष्णु: गुरुर्देवो महेश्वर: |
गुरु:साक्षात पंर ब्रम्ह तस्मै श्री गुरवे नम: ||”
